ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ
Α. Ταφικές Πρακτικές σε ορθόδοξα κοιμητήρια
Στην Ελλάδα υιοθετείται η πρακτική του απλού ενταφιασμού. Η τελετή της κηδείας αποτελεί τρόπο έκφρασης της αγάπης των ζωντανών προς τον εκλιπόντα. Οι χριστιανοί πιστεύοντας ότι το σώμα είναι προορισμένο να αναστηθεί θάβουν τον νεκρό με «όλες» τις τιμές. Για αυτό το λόγο πριν από την ταφή τον λούουν, τον στολίζουν, τον ντύνουν με λευκή στολή και τον τοποθετούν ακάλυπτο σε «κλίνη» (φέρετρο).
Σύμφωνα με το νόμο ο νεκρός θα πρέπει να παραμείνει άταφος σε σπίτι συγγενικού προσώπου ή σε περιπτώσεις που έχει προηγηθεί σοβαρή ασθένεια σε ειδικό θάλαμο τουλάχιστον 24 ώρες από τη διάγνωση του θανάτου.
Ο θρήνος διαρκεί μια ημέρα. Πριν από την εκφορά αναγιγνώσκεται στην οικία του νεκρού ευχή «προς εκκόμισιν» από το ευχολόγιο του Σεραπίωνος. Κατά την εκφορά του και μέχρι την είσοδό του στον ναό ψάλλεται καθ΄ οδόν, ως εξόδιος, τρισάγιος ύμνος ίσως προς ομολογία της πίστεως του θανόντος ή προς ένδειξη ότι αυτός βρίσκεται ήδη κοντά στους αγγέλους. Παράλληλα ψάλλεται ο τρισάγιος ύμνος εις την ζωοποιό Τριάδα. Το λείψανο μεταφέρεται από συγγενείς ή φίλους στα χέρια σε μια προσπάθεια έκφρασης της εκτίμησης προς τον νεκρό ή σε νεκροπομπή.
Στο ναό ο νεκρός τοποθετείται με το πρόσωπο προς τα ανατολικά μια και από εκεί έρχεται ο Σωτήρ και εκεί είναι ο Παράδεισος της Εδέμ. Στη συνέχεια ψάλλεται πληρέστερα νεκρώσιμος ακολουθία και δίδεται ο τελευταίος ασπασμός.
Μετά την απόλυση ο νεκρός οδηγείται στον τάφο. Πριν από τον ενταφιασμό ψάλλεται και πάλι σύντομη νεκρώσιμη ακολουθία του τρισάγιου και ενταφιάζεται ο νεκρός με το πρόσωπο προς τα ανατολικά με την προσδοκία ότι από εκεί θα φανεί ο Χριστός για να κρίνει τους νεκρούς και τους ζωντανούς. Το σώμα περιχύνεται με έλαιο και με χώμα σταυροειδώς από τον ιερέα. Η τελετή διαιρείται σε τρία μέρη:
•στην σύντομη ακολουθία εντός της οικίας και της εκφοράς
•στη νεκρώσιμη ακολουθία στο ναό
•στην ακολουθία στο σημείο ταφής και
•στην ταφή
Κατά το τέλος του 5ου και αρχές του 6ου αιώνα μ.Χ. η νεκρώσιμος ακολουθία εμπλουτίσθηκε με διαφορετικά τροπάρια και κανόνες ενώ διαμορφώθηκαν διαφορετικές νεκρώσιμες ακολουθίες για τις διαφορετικές κοινωνικές τάξεις όπως π.χ. για τους κοσμικούς, τους μοναχούς, τους ιερείς, τα νήπια Η εκτενέστερη είναι εκείνη των ιερέων, στην οποία είναι χαρακτηριστικό ότι αναγιγνώσκονται 5 Αποστολικές και 5 Ευαγγελικές περικοπές. Για τους νεκρούς μοναχούς καθιερώθηκε επί Θεοδώρου του Στουδίτου η ανάγνωση όλου του Ψαλτηρίου. Σήμερα όμως τελείται για όλους η ακολουθία των κοσμικών. Μόνο στα μοναστήρια τελούνται και οι άλλες ακολουθίες.
Σήμερα επαγγελματίες αναλαμβάνουν τη φροντίδα του νεκρού σώματος. Το κόστος της ταφής εξαρτάται από τα υλικά που θα χρησιμοποιηθούν (π.χ. φέρετρο, άνθη, δείπνο κλπ).
Μνημόσυνα
Η λέξη προέρχεται από τη λέξη «ο κόλλυβος» που σημαίνει σταθμικό μέτρο για τον προσδιορισμό του βάρους του χρυσού, όπως επίσης και κάθε νόμισμα μικρής αξίας, δηλαδή το πολύ λεπτό σε πάχος και αξία νόμισμα. Με τις λέξεις «κόλλυβα» και «κόλλυβο» στην αρχή εννοούνταν κάθε είδος μικρού γλυκού από σιτάρι σε σχήμα πίτας ή τα «τρωγάλια» και τα «τραγήματα», δηλαδή ξηρούς καρπούς (καρύδια, αμύγδαλα, σταφίδες, φουντούκια κ.α.) καθώς και τον «εψιτόν σίτον» κατά τον Βυζαντικό λεξικογράφο Σουΐδα.
Σύμφωνα με τη γνώμη μερικών το έθιμο των κολλύβων οφείλεται στην παλαιά συνήθεια της διανομής νομισμάτων κατά τα μνημόσυνα. Η διανομή νομισμάτων - κολλύβων συνδέονταν με την ελεημοσύνη κατά τα χρόνια του χριστιανισμού. Αυτές τις ελεημοσύνες ελάμβαναν, από τα υπάρχοντα του αναπαυομένου, οι πτωχοί, οι συγγενείς και οι φίλοι του μεταστάντος, οι πρεσβύτεροι και οι διάκονοι.
Ημερομηνίες μνημοσύνων
Από την εποχή των Αποστόλων υπάρχει μια συγκεκριμένη μορφή μνημόσυνων. Το βιβλίο των Αποστολικών Διαταγών που απηχεί σχεδόν ολόκληρη την λατρευτική παράδοση των Αποστολικών χρόνων, κάνει μια χρονική διάκριση των μνημοσύνων. Οι καθορισμένες ημέρες για την τέλεσή τους από την ημέρα που πεθαίνει κάποιος είναι:
•η τρίτη (συμβολίζει την 3ήμερη παραμονή του Κυρίου στον τάφο)
•η ενάτη (κατά την ενάτη ημέρα δημιουργείται η σάρκα ή διαλύονται τα μέλη της)
•η τεσσαρακοστή (η Ανάσταση του κυρίου έγινε μετά από 40 ημέρες, ή τότε αποσυντίθεται η καρδιά)
•τα τρίμηνα (Αγία Τριάδα)
•τα εξάμηνα (Αγία Τριάδα)
•τα εννιάμηνα (Αγία Τριάδα)
•ο χρόνος (Ανάσταση) και
•κάθε χρόνο η επέτειος της μνήμης.
Ημερομηνίες κατά τις οποίες δεν επιτρέπεται η τέλεση μνημοσύνων
Όσον αφορά την τέλεση μνημόσυνων υπάρχουν ορισμένες χρονικές εκκλησιαστικές περίοδοι που δεν επιτρέπονται. Ο λόγος που δεν επιτρέπονται είναι γιατί σε αυτές τις ημερομηνίες επικρατεί το γεγονός «Χριστός» οπότε τίποτε άλλο δεν μπορεί να χωρέσει στο μεγαλείο της Δεσποτικής ημέρας. Έτσι, δεν πρέπει να τελούνται μνημόσυνα με κόλλυβα:
•από το Σάββατο του Λαζάρου μέχρι την Κυριακή του Θωμά
•σε όλες τις Δεσποτικές εορτές δηλαδή προ της Χριστού Γεννήσεως, των Θεοφανείων, της Πεντηκοστής, της Υπαπαντής, της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος κ.α.
•σε όλες τις Θεομητορικές εορτές
•σε όλες τις ημέρες της Μεγάλης Τεσσαρακοστής εκτός του Σαββάτου και της Κυριακής
•της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού
•κατά την ημέρα της ιεράς πανηγύρεως του ναού
•κατά τις εθνικές εορτές δηλ. της 28ης Οκτωβρίου και της 25ης Μαρτίου
•την ημέρα της πανηγύρεως του εκάστοτε ναού
Σε περίπτωση που ένα μνημόσυνο συμπέσει με τις παραπάνω ημερομηνίες, μπορεί να τελεσθεί ανήμερα ένα τρισάγιο και να προηγηθεί ή να ακολουθήσει τέλεση μνημοσύνου με κόλλυβα σε μια λειτουργική ημέρα. Για τις αλειτούργητες ημέρες της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής μνημόσυνα μπορούν να τελεσθούν μόνο κατά τα Σαββατοκύριακα εκτός του Μεγάλου Σαββάτου.
Σύγχρονα Νεκροταφεία
Η θέση των σύγχρονων κοιμητηρίων στην Ελλάδα συνήθως καταλαμβάνουν συνήθωςς περιοχές με εξαιρετική θέα. Οι τάφοι είναι οργανωμένοι σε ευθείες γραμμές με προσανατολισμό Α-Δ.
Σε κάθε κοιμητήριο υπάρχει ένα ή περισσότερα οστεοφυλάκια ανάλογα με της ανάγκες του νεκροταφείου. Σε κάθε οστεοθήκη υπάρχουν τα λείψανα ενός ατόμου. Στην εξωτερική του επιφάνεια αναγράφεται το όνομα του.
Σε κάθε νεκροταφείο υπάρχει συνήθως ένας υπεύθυνος για την καθαριότητα του χώρου και για την παροχή πληροφοριών σε όποιον χρειάζεται βοήθεια (αναφορικά με τα σημεία άντλησης νερού, απόρριψης άχρηστων αντικειμένων, φροντίδα του μνήματος κλπ).
Β. Στρατιωτικά Νεκροταφεία, Ταφικές Πρακτικές
Α. Ευρώπη
Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες έχουν ιδρυθεί στρατιωτικά πολεμικά νεκροταφεία, όπου έχουν ταφεί οι στρατιώτες και οι αξιωματικοί που έχασαν τη ζωή τους, κατά τη διάρκεια του Πρώτου και Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα νεκροταφεία αυτά ιδρύθηκαν είτε κατά τη διάρκεια του πολέμου, είτε αμέσως μετά το τέλος του. Συνήθης είναι, επίσης, η περίπτωση της εγκαταστάσεως ενός νεκροταφείου σε κάποιο χώρο για τους νεκρούς μιας συγκεκριμένης μάχης, αλλά μετά το τέλος του πολέμου να μεταφέρονται σε αυτό νεκροί που είχαν ταφεί αρχικά σε άλλα νεκροταφεία ή μεμονωμένους τάφους.
Η θέση των περισσότερων στρατιωτικών νεκροταφείων επιλέχθηκε, από τις αρχές, στις πιο ελκυστικές περιοχές της πόλης ή της χώρας, ίσως σαν φόρος τιμής στους νεαρούς άνδρες που έχασαν τη ζωή τους για την πατρίδα τους. Το κεντρικό σημείο των περισσότερων νεκροταφείων είναι ο Σταυρός της Θυσίας. Γύρω από αυτόν, είναι διευθετημένες οι πλάκες των τάφων σε απόλυτα ευθείες σειρές. Στην κορυφή κάθε πλάκας έχει τοποθετηθεί το εθνικό έμβλημα και ακολουθείται από το βαθμό του νεκρού στο στρατό, το όνομα, τη μονάδα του και την ημερομηνία γεννήσεως και θανάτου. Στο κάτω μέρος της πλάκας υπάρχει σε κάποιες περιπτώσεις μια επιγραφή που επιλέχθηκε από τους συγγενείς του νεκρού.
Στη συνέχεια του κειμένου παρατίθενται κάποια παραδείγματα ευρωπαϊκών συμμαχικών νεκροταφείων:
Στο Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκεται το «Cliveden War Cemetery». Περιλαμβάνει 42 ταφές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, από τις οποίες 28 είναι Καναδών και οι υπόλοιπες Αμερικανών, Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Υπάρχουν ακόμη μία ταφή Καναδού και μία ταφή Βρετανού του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Τα σήματα είναι μικρές απλές λίθινες πλάκες.
Στη Γαλλία βρίσκεται το «Calais Southern Cemetery». Περιλαμβάνει σχεδόν 950 τάφους του Α΄ παγκοσμίου πολέμου και πάνω από 22 του Δευτέρου. Στο «St. Sever Cemetery and Extension» στην ίδια χώρα, έχουν γίνει πάνω από 8.500 ταφές του Πρώτου και 300 του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, σε μία έκταση 49.885 τμ.
Στη Γερμανία βρίσκεται το «Berlin 1939-45 War Cemetery». Η θέση του επιλέχθηκε από τις Βρετανικές αρχές, το 1945, αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου σε μία από τις πιο όμορφες περιοχές της πόλης. Οι ταφές που βρίσκονται στο νεκροταφείο αυτό είναι ανακομιδές αρχικών ενταφιασμών από την περιοχή του Βερολίνου και την ανατολική Γερμανία. Περιλαμβάνει περίπου 2.700 ταφές Βρετανών, 530 Καναδών, 220 Αυστραλών, 60 Νεοζηλανδών, 30 Νοτιοαφρικανών και 50 Ινδών.
Το μεγαλύτερο συμμαχικό νεκροταφείο του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου βρίσκεται επίσης, στη Γερμανία. Πρόκειται για το «Reichswald Forest War Cemetery». Στο νεκροταφείο αυτό μεταφέρθηκαν τα λείψανα χιλιάδων στρατιωτών, που είχαν αρχικά ταφεί σε άλλα σημεία στη Γερμανία. Περιλαμβάνει συνολικά πάνω από 7.600 ταφές, από τις οποίες οι 6.400 είναι Βρετανών στρατιωτών.
Στην Ιταλία, βρίσκεται το «Βeach Head War Cemetery», δύο μίλια βόρεια του Αnzio, πάνω στο δρόμο για τη Ρώμη. Ιδρύθηκε τον Ιανουάριο του 1944 και περιλαμβάνει 2.200 ταφές Βρετανών και ένα μικρό αριθμό ταφών Αυστραλών, Νεοζηλανδών και Νοτιοαφρικανών.
Συμμαχικά νεκροταφεία έχουν ιδρυθεί, επίσης, στο Βέλγιο, στη Δανία, στην Ολλανδία, στη Μάλτα, στην Ισπανία, στην Ελλάδα κι αλλού στην Ευρώπη.
Πάνω από 800 πολεμικά νεκροταφεία Γερμανών στρατιωτών υπάρχουν σε ολόκληρο τον κόσμο, που περιλαμβάνουν χιλιάδες ταφές. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, στο πολεμικό νεκροταφείο του «Andilly» έχουν γίνει 33.064 ταφές Γερμανών στρατιωτών, στο «Marigny» 11.169 ταφές και στο «Orglandes» 10.152. Στην Αγγλία, στο νεκροταφείο «Cannock Chase» περιλαμβάνονται 4940 ταφές Γερμανών, ενώ στο νεκροταφείο «Costermano» 21.972 ταφές. Όλα τα γερμανικά νεκροταφεία ιδρύθηκαν από τη «Volksbund», ένα γερμανικό οργανισμό, που ασχολείται με την οργάνωση, τη συντήρηση και την προστασία των Γερμανικών πολεμικών νεκροταφείων σε ολόκληρο τον κόσμο.
Β. Ελλάδα
Στην Ελλάδα, υπάρχουν τόσο συμμαχικά, όσο και γερμανικά πολεμικά νεκροταφεία. Τα γερμανικά είναι αυτά του Μάλεμε στην Κρήτη (βλ. παρακάτω) και το «Γερμανικό Νεκροταφείο του Διονύσου, κοντά στην Αθήνα. Το Γερμανικό νεκροταφείο στο Διόνυσο ιδρύθηκε στις 28 Σεπτεμβρίου του 1975 στη θέση Ραπετζώνα, 30 χλμ. από την Αθήνα. Η περιοχή παραχωρήθηκε από την ελληνική κυβέρνηση και σε αυτήν έγιναν οι ανακομιδές των λειψάνων των Γερμανών στρατιωτών που είχαν αρχικά ενταφιασθεί σε άλλες περιοχές της Ελλάδας (εκτός από την Κρήτη). Περιλαμβάνει 68 ταφές του Α΄Παγκοσμίου Πολέμου και 9.905 ταφές του Δευτέρου.
Σε πολλές περιοχές της χώρας έχουν ιδρυθεί πολεμικά νεκροταφεία, όπου έχουν ταφεί οι σύμμαχοι της Ελλάδας (Βρετανοί, Γάλλοι, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί), που σκοτώθηκαν στις επιχειρήσεις του Πρώτου και Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου. Ταφές του πολέμου 1914-18 έχουν γίνει στο «Στρατιωτικό νεκροταφείο Θεσσαλονίκης». Εγκαινιάστηκε το Νοέμβριο του 1915 και περιλαμβάνει Βρετανικό, Γαλλικό, Σέρβικο, Ιταλικό και Ρώσικο τομέα. Οι περισσότερες ταφές είναι στρατιωτών που πέθαναν στα νοσοκομεία που λειτουργούσαν στην περιοχή.
Από τις αρχές του 1917, άρχισαν να γίνονται ταφές Βρετανών και στο «Βρετανικό Νεκροταφείο της Μίκρας» στην Καλαμαριά (Δυτική Θεσ/νίκη).
Ταφές του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου έχουν γίνει και στο «Πολεμικό Νεκροταφείο Φαλήρου», κοντά στην Αθήνα. Η θέση αρχικά επιλέχθηκε ως χώρος ταφής για τις απώλειες της κοινοπολιτείας από τον Ελληνικό Εμφύλιο Πόλεμο (Δεκέμβριος 1944-Φεβρουάριος 1945), αλλά σήμερα υπάρχουν και 2.028 Βρετανικές ταφές.
Συμμαχικά νεκροταφεία υπάρχουν κι αλλού στην Ελλάδα (Πολεμικό Νεκροταφείο Λέρου, Ρόδου, Πορτιανού, Στρατιωτικό Νεκροταφείο Λαχανά, Νέο Βρετανικό Νεκροταφείο Σύρας, κ.ά) Όλα έχουν τον τύπο που περιγράφηκε παραπάνω: Φροντισμένοι κήποι σε όμορφα σημεία της πόλης, με πλάκες οργανωμένες σε σειρές και το Σταυρό της Θυσίας στο κέντρο του νεκροταφείου. Σε κάποιες περιπτώσεις, υπάρχει κάποια επιγραφή που μνημονεύει τα ονόματα των νεκρών ή κάποιο επιτύμβιο γλυπτό.
Εκτός από τα οργανωμένα γερμανικά και συμμαχικά πολεμικά νεκροταφεία, υπάρχουν ακόμη οι μαζικές ταφές Ελλήνων που εκτελέστηκαν από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής. Τέτοιες ταφές έχουν γίνει είτε μέσα στην περιοχή ενός πολιτικού νεκροταφείου (για παράδειγμα, στο Γ΄ Νεκροταφείο Κοκκινιάς, έχουν γίνει 200 ταφές Ελλήνων-οργανωμένες σε 8 σειρές από 25 τάφους η καθεμιά-που εκτελέστηκαν την 1 Μαΐου 1944), είτε στην ύπαιθρο (παραδείγματος χάριν στην τοποθεσία Πολιόχουνι, μια κοιλάδα στην Αρκαδία, κοντά στην Τρίπολη, εκτελέστηκαν 204 Έλληνες στις 24 Φεβρουαρίου 1944 και τάφηκαν στην ίδια ακριβώς θέση από τους συγχωριανούς τους. Λίγοι μικροί σταυροί δηλώνουν το σημείο της θυσίας). Τέτοιοι χώροι ταφής υπάρχουν ακόμη σε μοναστήρια: Στα ιστορικά νεκροταφεία στο Μέγα Σπήλαιο και στην Αγία Λαύρα υπάρχουν ταφές μοναχών που εκτελέστηκαν το Δεκέμβριο του 1943 από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής.
ΠΕΡΙΠΤΩΣΕΙΣ ΜΕΛΕΤΗΣ
A. ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, ΠΕΡΙΟΒΟΛΙΑ, ΡΕΘΥΜΝΟ ΚΡΗΤΗΣ (ΟΡΘΟΔΟΞΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ)
Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, με καταπληκτική θέα στην παραλία του Ρεθύμνου, βρίσκεται σε ύψωμα στην περιοχή Περιβολίων. Η ημερομηνία ίδρυσής της δεν μας είναι γνωστή. Ωστόσο, σύμφωνα με τον Α. Μαυράκη ήταν ήδη σε χρήση το 182.
Στο ΝΔ τμήμα της βρίσκεται το μνημείο των Τεσσάρων Μαρτύρων (ονόματα: Γεώργιος, Αγγελής, Μανουήλ και Νικόλαος) οι οποίοι εκτελέστηκαν από τους Τούρκους στις 28 Οκτωβρίου 1824.
To 1963-1965, το Εκκλησιαστικό συμβούλιο της ενορίας αποφάσισε την ανακατασκευή του παλαιού τάφου των Τεσσάρων μαρτύρων και την ανανέωσή τους με άλλο «περικαλή και μαρμαρόγλυφο». Ανάμεσα στα κλαδιά παριστάνονται σε διάφορες θέσεις άγγελοι που κρατούν από ένα στεφάνι και το καταθέτουν τιμητικά σε κάθε έναν από τους 4 Μάρτυρες.
Ένα σημείο που θυμίζει στους κατοίκους των Περιβολίων τις δύσκολες ημέρες του πολέμου είναι το παλιό οστεοφυλάκιο, το οποίο βρίσκεται στο δυτικό τμήμα, στο μέσο περίπου του σύγχρονου κοιμητηρίου. Εκεί είχαν ταφεί τα πτώματα των εκτελεσθέντων από τους Γερμανούς το 1941. Σήμερα, τα λείψανά τους έχουν μεταφερθεί στην περιοχή των Μισιρίων, στο μνημείο των πεσόντων πολέμου.
Σήμερα, το κοιμητήριο αποτελείται από 367 τάφους, οι οποίοι είναι διευθετημένοι σε σχεδόν ευθείες γραμμές. Στην πλειονότητα τους είναι οικογενειακοί/χτιστοί τάφοι από μάρμαρο ή άλλου είδους υλικό (332). Οι υπόλοιποι είναι κοινοτικοί.
Υπάρχουν 3 κύρια οστεοφυλάκια. Δύο από αυτά είναι σχεδόν πλήρη. Το οστεοφυλάκιο το οποίο βρίσκεται σε χρήση βρίσκεται στη ΝΑ γωνία του κοιμητηρίου.
Τάφοι
Τα μνήματα που βρίσκονται στο κοιμητήριο του Αγίου Γεωργίου στα Περιβόλια διακρίνονται διακρίνονται σε δύο βασικούς τύπους:
α) Χτιστοί τάφοι: Είναι συνήθως ιδιόκτητοι, οικογενειακοί. Είναι ορθογώνιοι αποτελούμενοι από μια πλάκα, ένα κιβώτιο και ένα σταυρό, σχεδόν στο σύνολό τους κατασκευασμένα από μάρμαρο. Στην άνω επιφάνεια της πλάκας χαράσσεται το όνομα της οικογένειας, στην οποία ανήκει το μνήμα. Τα ονόματα των εκλιπόντων, τα λείψανα των οποίων βρίσκονται μέσα στο μνήμα, χαράσσονται επίσης στο άνω σημείο της πλάκας, κάτω από το όνομα της οικογενείας στην οποία αυτό ανήκει. Σε κάθε τάφο είναι δυνατός ο ενταφιασμός περισσοτέρων του ενός ατόμων.
Η μεγαλοπρέπειά του εξαρτάται κυρίως από την οικονομική άνεση της οικογένειας του εκλιπόντος. Το επιτρεπόμενο ύψος και βάθος του μνήματος καθορίζεται από την Ελληνική Νομοθεσία. Ειδικότερα, το ύψος του «θόλου» δεν πρέπει να ξεπερνάει τα 2,5μ.. Για τους ενήλικες οι διαστάσεις του τάφου είναι: 2.20 X 1.0μ. και για τα παιδιά είναι: 1.10 X 0.50μ. Η απόσταση μεταξύ των τάφων πρέπει να είναι τουλάχιστον 0,50μ.
Το ορθογώνιο κιβώτιο, το οποίο βρίσκεται στο δυτικότερο σημείο του τάφου περιέχει συνήθως φωτογραφίες του εκλιπόντος/ων, ένα καντήλι, εικόνα του Χριστού/Παναγίας και άνθη. Σε ορισμένες περιπτώσεις χαράσσονται λόγια παρηγοριάς στην επιφάνεια της πλάκας (π.χ. μαντηνάδες, στίχοι, αποφθέγματα κλπ)
Η φροντίδα των τάφων αποτελεί υποχρέωση των οικογενειών στις οποίες ανήκουν. Για παράδειγμα είναι υπεύθυνοι για την καθαριότητά του ή για την αντικατάσταση των άνθεων όταν αυτά μαραθούν.
β) Κοινοτικοί τάφοι: Απλά ορθογώνια ορύγματα. Η ανώτερη επιφάνεια τους δεν ξεπερνάει το επίπεδο του εδάφους. Διατίθενται συνήθως σε ανθρώπους που δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα να προχωρήσουν στην αγορά ενός μνήματος.
Οι διαστάσεις και το βάθος του μνήματος είναι όμοια με εκείνα του ιδιόκτητου τάφου.
Συνήθως, δεν υπάρχουν φωτογραφίες του εκλιπόντος, εικόνες ή άλλα αντικείμενα. Σπάνια συναντάται ένας σταυρός στις απολήξεις του οποίου είναι χαραγμένο το όνομα του τελευταίου εκλιπόντα.
Β. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΑ ΝΕΚΡΟΤΑΦΕΙΑ, ΜΑΛΕΜΕ, ΚΡΗΤΗ
Στην Κρήτη υπάρχουν δύο μεγάλα πολεμικά νεκροταφεία : το «British and Commonwealth War Cemetery» στον όρμο της Σούδας και το Γερμανικό νεκροταφείο, «Deutsche Soldaten Friedhof» στο Μάλεμε.
Το Βρετανικό συμμαχικό νεκροταφείο βρίσκεται στη ΒΔ γωνία του κόλπου της Σούδας, στη θέση Βλητέ, 5 χλμ. ανατολικά των Χανίων, σε μια όμορφη περιοχή, δίπλα στη θάλασσα. Σε αυτό το νεκροταφείο έχουν ενταφιασθεί οι σύμμαχοι της Ελλάδας κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο (Βρετανοί, Αυστραλοί, Νεοζηλανδοί) που σκοτώθηκαν, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, το Μάϊο του 1941.
Η Μάχη της Κρήτης θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα γεγονότα του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το πρωί της 20ης Μαΐου του 1941, το αεροδρόμιο του Μάλεμε έγινε ο κύριος στόχος των γερμανικών δυνάμεων και δέχτηκε ένα ισχυρό βομβαρδισμό. Αμέσως μετά, χιλιάδες Γερμανοί αλεξιπτωτιστές έπεσαν στο Μάλεμε, ενώ το απόγευμα της ίδιας ημέρας αλεξιπτωτιστές έπεσαν στο Ρέθυμνο και στο Ηράκλειο. Αποστολή τους ήταν η κατάληψη των τοπικών αεροδρομίων και λιμανιών. Οι δυνάμεις άμυνας στο νησί (σύμμαχοι, η πρώτη τάξη της Σχολής Ευελπίδων, μικρή ελληνική στρατιωτική δύναμη και ντόπιος πληθυσμός) αντιστάθηκαν σθεναρά απέναντι στον γερμανικό στρατό. Η Κρήτη αντιστάθηκε για εννέα ημέρες, καταλήφθηκε στις 29 Μαΐου του 1941. Τόσο οι συμμαχικές, όσο και οι γερμανικές δυνάμεις είχαν τεράστιες απώλειες.
H γη στην οποία τάφηκαν οι σύμμαχοι παραχωρήθηκε από την Ελλάδα και έγινε ο τελευταίος χώρος ανάπαυσης των νεκρών, τα λείψανα των οποίων συγκεντρώθηκαν από τέσσερα βασικά "Βρετανικά στρατιωτικά νεκροταφεία" που είχαν δημιουργηθεί από τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, κατά τη διάρκεια του πολέμου. Υπάρχουν 1527 ταφές και οι περισσότερες από αυτές είναι Βρετανών, αλλά υπάρχουν και εκείνες Αυστραλών και Νεοζηλανδών. Εκτός από τους τάφους, υπάρχουν και μνημεία με τα ονόματα των ανδρών που γνωρίζουμε ότι ενταφιάσθηκαν σε ορισμένες ομάδες τάφων, αλλά των οποίων οι πραγματικοί τάφοι μέσα σε αυτές τις ομάδες δεν μπορούν συγκεκριμένα να ορισθούν. Τα μνημεία αυτά φέρουν τις επιγραφές "Θαμμένος κοντά σε αυτό το σημείο" και "Πιστεύεται ότι είναι". Το πρόβλημα αυτό δημιουργήθηκε γιατί οι γερμανικές δυνάμεις που είχαν αναλάβει το έργο της μεταφοράς των πτωμάτων από το πεδίο της μάχης στους τέσσερις χώρους ταφής που είχαν ορισθεί, συχνά έχαναν τις στρατιωτικές ταυτότητες των νεκρών.
Το νεκροταφείο συντηρείται από την Επιτροπή Πολεμικών νεκροταφείων. Υπάρχουν εκατοντάδες λευκές πλάκες στο έδαφος και ο χώρος μοιάζει με ένα τεράστιο κήπο γαλήνης. Κεντρικό σημείο του νεκροταφείου καταλαμβάνει-όπως και στα υπόλοιπα συμμαχικά νεκροταφεία της Ευρώπης-ο Σταυρός της Θυσίας.
Στο νεκροταφείο αυτό βρίσκεται και ο τάφος του J.Pendlebury (10Ε), ενός μεγάλου αρχαιολόγου, ο οποίος δούλευε για τη Βρετανική Αντικατασκοπεία και εκτελέστηκε από τους Γερμανούς το 1941.
Υπάρχει, επίσης, ο τάφος ενός Γερμανού στρατιώτη, του Alfred Hamann. Τάφηκε στο νεκροταφείο της Σούδας, εξαιτίας ενός λάθους. Τα λείψανά του ανακαλύφθηκαν κοντά στο Μάλεμε το 1956, κατά τη διάρκεια οικοδομικών εργασιών στην περιοχή. Η στρατιωτική του ταυτότητα μετακινήθηκε από το σώμα του και τα λείψανα του τάφηκαν σε ένα κήπο στο Μάλεμε. Το 1960, τα λείψανά του βρέθηκαν ξανά από την υπηρεσία ανακομιδών της Volksbund. Το μόνο πράγμα που βρέθηκε επάνω του ήταν το ρολόι του, που ήταν κατασκευασμένο στην Αγγλία. Για το λόγο αυτό πίστεψαν ότι πρόκειται για Βρετανό στρατιώτη κι έτσι τα λείψανά του παραδόθηκαν στη Βρετανική Επιτροπή πολεμικών τάφων και μεταφέρθηκαν στο συμμαχικό νεκροταφείο της Σούδας. Πολύ αργότερα έγινε γνωστό ότι πρόκειται για το Γερμανό στρατιώτη Alfed Hamann, που γεννήθηκε στις 12 Μαρτίου του 1918 στην περιοχή του Βερολίνου και πέθανε στις 20 Μαΐου του 1941,την πρώτη μέρα της Μάχης της Κρήτης. Έπειτα από συμφωνία, ανάμεσα στη Volksbund και στην επιτροπή της Κοινοπολιτείας, αποφασίστηκε να μην μεταφερθούν ξανά τα λείψανά του, αλλά να παραμείνει στη Σούδα.
Ένα συμμαχικό νεκροταφείο υπήρχε στο Ρέθυμνο, στην περιοχή των Μυσσιρίων, έως το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Το νεκροταφείο κατασκευάστηκε από τις γερμανικές δυνάμεις, κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης και της γερμανικής κατοχής. Ήταν ένας ορθογώνιος χώρος, στο πίσω μέρος του οποίου υπήρχε ένας λίθινος βωμός και στη μέση του χώρου ένας ξύλινος σταυρός, ύψους 3-4 μέτρων. Οι τάφοι (περίπου 100-150) ήταν διευθετημένοι δεξιά και αριστερά ενός διαδρόμου, που οδηγούσε από την είσοδο του νεκροταφείου στο βωμό. Μετά το τέλος του πολέμου, τα λείψανα των συμμάχων μεταφέρθηκαν στο νεκροταφείο της Σούδας. Σήμερα στο χώρο αυτό, λειτουργεί σχολείο.
Το Γερμανικό Πολεμικό Νεκροταφείο βρίσκεται σε λόφο, πίσω από το αεροδρόμιο του Μάλεμε (ύψωμα 107), εκεί όπου πολλοί Γερμανοί αλεξιπτωτιστές σκοτώθηκαν το Μάη του 1941, κατά τη διάρκεια των επιχειρήσεων στην Κρήτη. Περιλαμβάνει 4.465 ταφές. Εκτός από τους Γερμανούς που σκοτώθηκαν στο Μάλεμε, στο ίδιο νεκροταφείο μεταφέρθηκαν στη δεκαετία του 1970 τα λείψανα Γερμανών στρατιωτών που είχαν ταφεί σε άλλες θέσεις στην Κρήτη. Συγκεκριμένα στο Μάλεμε μεταφέρθηκαν τα λείψανα στρατιωτών που είχαν αρχικά ενταφιασθεί σε μαζικούς τάφους στο ΒΔ τομέα του αεροδρομίου Ηρακλείου, μπροστά στο εκκλησάκι του Γαλατά στα Χανιά και στο νεκροταφείο των Γερμανών αλεξιπτωτιστών που είχαν πέσει στο Ηράκλειο. Το νεκροταφείο αυτό βρισκόταν στην περιοχή Ατσαλένιο Ηρακλείου, εκεί όπου σήμερα βρίσκεται το γήπεδο ποδοσφαίρου της ομώνυμης ομάδας. Το νεκροταφείο στο Μάλεμε εγκαινιάστηκε επίσημα το 1974 από τον Γερμανό Gericke, ο οποίος ήταν ένας από τους αξιωματικούς, κατά τη διάρκεια της αρχικής φάσης της επίθεσης στην Κρήτη, στις 20 Μαΐου του 1941.
Το νεκροταφείο αποτελείται από απλές πλάκες, τοποθετημένες πάνω στο έδαφος, μία πλάκα για κάθε δύο άνδρες. Στα ενδιάμεσα διαστήματα υπάρχουν μικροί λίθινοι σταυροί. Πάνω στην πλάκα αναφέρεται το όνομα του στρατιώτη, ο βαθμός του και οι ημερομηνίες γεννήσεως και θανάτου. Στην πλειονότητα τους οι νεκροί δεν ξεπερνούσαν τα 18-25 χρόνια και οι περισσότεροι σκοτώθηκαν την πρώτη μέρα της επιθέσεως στο νησί.
Στο ίδιο νεκροταφείο έχει ενταφιασθεί ο Bruno Brauer, Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης από το Σεπτέμβριο του 1942 έως τον Ιούνιο του 1944. Μετά το τέλος του πολέμου δικάστηκε από τις Ελληνικές Στρατιωτικές αρχές ως εγκληματίας πολέμου, κρίθηκε ένοχος για επτά κατηγορίες και καταδικάστηκε σε θάνατο. Εκτελέστηκε στις 20 Μαΐου του 1947 στην Αίγινα. Σεβόμενοι την τελευταία του επιθυμία, τα λείψανά του μεταφέρθηκαν στο Μάλεμε και τάφηκαν εκεί.
Στο Μάλεμε λαμβάνουν χώρα δύο μεγάλες επετειακές εκδηλώσεις μνήμης. Η πρώτη λαμβάνει χώρα την τρίτη Κυριακή του Νοεμβρίου, οργανώνεται από τη Γερμανική πρεσβεία και είναι κάτι σαν λαϊκό μνημόσυνο. Η δεύτερη λαμβάνει χώρα στις 20 του Μάη-ημέρα επετείου της Μάχης της Κρήτης- και οργανώνεται από τους Βετεράνους Γερμανούς Αλεξιπτωτιστές. Δεν υπάρχουν στοιχεία για την τέλεση ιδιωτικών μνημοσύνων.
Στην Κρήτη, υπάρχει, επίσης, το νεκροταφείο των Γερμανών αξιωματικών που έπεσαν στο Ρέθυμνο, στην περιοχή του Μασταμπά. Είναι οργανωμένο σε επίπεδα και οι τάφοι είναι απλές πλάκες πάνω στο έδαφος και μικροί σταυροί πάνω από αυτούς.
Έως το τέλος του πολέμου, στο Ρέθυμνο, στην περιοχή των Περιβολίων, υπήρχε άλλο ένα γερμανικό νεκροταφείο, πάνω στο κεντρικό δρόμο που οδηγούσε από το Ρέθυμνο στο Ηράκλειο. Ήταν ένας ορθογώνιος χώρος, με ένα διάδρομο που οδηγούσε από την ςείσοδο στο βωμό. Ο βωμός ήταν περίπου 2μ. ψηλός και επάνω του βρισκόταν ξύλινος σταυρός, ύψους 5-6 μ. Δεξιά κι αριστερά του διαδρόμου βρίσκονταν οι τάφοι των στρατιωτών. Υπήρχαν περίπου 350-400 τάφοι. Κάθε τάφος είχε ένα μικρό σταυρό με το όνομα του νεκρού και το κράνος του. Μετά τη λήξη του πολέμου, τα λείψανα των νεκρών μεταφέρθηκαν στο Μάλεμε.
Εκτός από τα πολεμικά νεκροταφεία, πολεμικά μνημεία μπορεί κανείς να βρει παντού στην Κρήτη. Φτιάχτηκαν στη μνήμη των αθώων θυμάτων των Γερμανικών βιαιοτήτων. Ένα τέτοιο μνημείο βρίσκεται στο Ρέθυμνο, στη θέση Άμμος, στα Μυσσίρια. Στη θέση αυτή, 110 Έλληνες εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς Το μνημείο ονομάζεται σήμερα "110 Μάρτυρες". Κατά τη διάρκεια της κατοχής, στο σημείο αυτό υπήρχαν οι τάφοι των εκτελεσθέντων, αλλά μετά το τέλος του πολέμου τα λείψανά τους μεταφέρθηκαν στο πολιτικό νεκροταφείο του Αγίου Γεωργίου στα Περιβόλια. Σήμερα, έχει τοποθετηθεί εκεί ένα άγαλμα της Ελευθερίας και επιγραφή με τα ονόματα των εκτελεσθέντων.
Άλλο τέτοιο μνημείο υπάρχει στην περιοχή Σφακάκι στο Ρέθυμνο, με τα ονόματα των Νεοζηλανδών στρατιωτών, που σκοτώθηκαν στη Μάχη της Κρήτης.
Ωστόσο, στο νησί υπάρχουν και ταφές παλαιότερες εκείνων του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι οποίες συνδέονται με τις τοπικές εξεγέρσεις των Κρητικών ενάντια στους Τούρκους. Στο Ρέθυμνο, στην οδό Κριάρη σώζεται έως σήμερα ένα μικρό τμήμα ενός πολωνικού νεκροταφείου, το οποίο περιλαμβάνει 18 τάφους Πολωνών στρατιωτών που σκοτώθηκαν για την ελευθερία της Κρήτης, στις επαναστάσεις εναντίον των Τούρκων, κατά την περίοδο 1897-1905.
Στις 25 Αυγούστου του 1898 στο Ηράκλειο έγινε μια μεγάλη σφαγή αθώων ανθρώπων από τους Τούρκους. Εκατοντάδες άνθρωποι σκοτώθηκαν κι ανάμεσά τους 17 Βρετανοί στρατιώτες, που ενταφιάσθηκαν στο πολιτικό νεκροταφείο του Αγίου Κωνσταντίνου στο Ηράκλειο.
Στο νησί υπάρχουν ακόμη πολλοί τόποι μαρτυρίου, όπως για παράδειγμα το σπήλαιο του Μελιδονίου. Τον Ιανουάριο του 1824, 340 γυναικόπαιδα και 30 άνδρες κρύφτηκαν στο σπήλαιο για να σωθούν από τους Τούρκους. Οι Τούρκοι, όμως, άναψαν φωτιά στην είσοδο του σπηλαίου και οι Κρητικοί πέθαναν από ασφυξία. Τάφηκαν από τους συντοπίτες τους στο ίδιο σπήλαιο, όπου θυσιάστηκαν.
Ωστόσο, ίσως ο γνωστότερος τόπος μαρτυρίου της Κρήτης είναι η Μονή Αρκαδίου. Το 1896, Τούρκοι πολιορκούσαν τη Μονή. Οι μοναχοί συγκεντρώθηκαν στην πυριταποθήκη του μοναστηριού και όταν οι Τούρκοι εισέβαλαν στο μοναστήρι, οι μοναχοί έβαλαν φωτιά στο μπαρούτι και μια τεράστια έκρηξη σκότωσε μαζί μοναχούς και Τούρκους. Σήμερα, στη μονή υπάρχει ένα οστεοφυλάκειο με τα κρανία των μοναχών του Αρκαδίου. Στις 8 του Νοέμβρη μεγάλες εκδηλώσεις λαμβάνουν χώρα στο Αρκάδι, φόρος τιμής στη μεγάλη θυσία.
Γ. YENI MAHALLE, ΚΟΜΟΤΗΝΗ, ΒΟΡΕΙΑ ΕΛΛΑΔΑ (ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΙΚΟ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟ)
Η ζωή και ο θάνατος στο Ισλάμ
Κατά το Ισλάμ ο άνθρωπος είναι μοναδικό πλάσμα. Ο Θεός είναι δημιουργός του και όλη η ζωή προέρχεται από τον Θεό. Γι` αυτό το λόγο η ζωή είναι ιερή και ο Νόμος του Θεού την προστατεύει. Σκοπός του ανθρώπου είναι να ευχαριστεί τον Δημιουργό του και να βρει τη γαλήνη μαζί Του τηρώντας του θεϊκούς νόμους.
Ο θάνατος (mawt) είναι κάτι το φυσικό για όλα τα πλάσματα του Θεού. Με εξαίρεση τον ίδιο τον Θεό που είναι αιώνιος και αθάνατος, τα πάντα στη φύση είναι φθαρτά. Ο Θεός, λοιπόν, προσφέρει τη ζωή και ο ίδιος την αφαιρεί. Ο ίδιος ο θάνατος δεν αποτελεί μια τιμωρία. Σαν ιδέα είναι ασύλληπτος. Μπορεί να νοηθεί ως ένα είδος εκπλήρωσης της ζωή του ανθρώπου όπου μπορεί κάποιος να λάβει την ευλογία του Θεού και να γίνει δεκτός στον Παράδεισο.
Ο θάνατος, λοιπόν, είναι η ηθική ώθηση στο Ισλάμ. Η σκέψη για το θάνατο βοηθά τον άνθρωπο να εστιάσει την προσοχή στο ηθικό μια και το αγαθό πάει στον παράδεισο και το κακό στην κόλαση. Ο θάνατος είναι μια πύλη στη ζωή και η συνεχής σκέψη του βοηθά τον άνθρωπο να καταλάβει τι σημαίνει να κάνεις το καλό ή το κακό.
Τελετουργικά
Την ώρα που πεθαίνει κάποιος όποιος βρίσκεται δίπλα του υπενθυμίζει, ψιθυρίζοντας στο αυτί τη βασική αρχή του Ισλάμ (Shahadah). Πιο συγκεκριμένα του λέει την εξής φράση: «Δεν υπάρχει άλλος από τον Αλλάχ και Μωάμεθ είναι ο Προφήτης και ο Αγγελιοφόρος Του». Πρόκειται για τη φράση που πρώτη ακούει ένας μουσουλμάνος όταν γεννιέται και τελευταία όταν πεθαίνει.
Η σωρός του νεκρού τοποθετείται σε ένα φέρετρο με το κεφάλι του προς την κατεύθυνση της Μέκκας. Όσοι είναι παρόντες προσεύχονται στο Θεό το «πέρασμα» του θανόντος να είναι εύκολο και χωρίς πόνο. Κλείνουν τα μάτια του νεκρού, το στόμα του, τοποθετούν τα χέρια του ίσια στα πλευρά του, ευθυγραμμίζουν τα πόδια του, καλύπτουν το σώμα με υφασμάτινο πανί. Ακόμη, διαβάζουν αποσπάσματα από το Κοράνι και φωτίζουν το χώρο που βρίσκεται η σωρός. Αποφεύγεται να μένει μόνος του ο νεκρός στο δωμάτιο.
Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν υπάρχουν ειδικά γραφεία τελετών αλλά για όλα φροντίζουν οι συγγενείς του εκλιπόντος. Οι ίδιοι προετοιμάζουν το σώμα του νεκρού για τον ενταφιασμό και είναι για αυτούς μια ευκαιρία να θυμηθούν τη σύντομη ύπαρξή τους στη γη. Πριν ξεκινήσει το τελετουργικό οι συγγενείς αφαιρούν τα ρούχα του νεκρού και τυχόν ακαθαρσίες από πάνω του (π.χ. αίμα). Η πλύση του σώματος (Ghusl) γίνεται με προσοχή και σεβασμό. Γενικά, οι άντρες πρέπει να λούζουν άντρες και γυναίκες πρέπει να λούζουν γυναίκες. Όταν αυτό δεν είναι εφικτό μπορεί να το κάνει και άτομο του αντιθέτου φύλου. Συνήθως η πλύση γίνεται από τους πιο κοντινούς συγγενείς. Πλένουν το σώμα τρεις ή πέντε φορές (πάντως μονός αριθμός) με νερό και ίσως με καμφορά και μυρωδικά ξεκινώντας είτε από τη δεξιά πλευρά είτε από το κεφάλι. Έπειτα τυλίγουν το σώμα συνήθως με βαμβακερά κομμάτια υφάσματος. Τρία κομμάτια ύφασμα (kafan) για τους άντρες και πέντε για τις γυναίκες. Η ταφή γίνεται γρήγορα, πριν νυχτώσει. Διαφορετικά πραγματοποιείται την επόμενη μέρα. Η νεκρική πομπή ξεκινά από το σπίτι προς το νεκροταφείο με προαιρετική στάση στο τζαμί. Θεωρείται τιμή κάποιος να βοηθήσει στη μεταφορά του νεκρού. Γενικά οι γυναίκες δεν επιτρέπεται να ακολουθήσουν τη νεκρική πομπή. Φωνές και κλάματα γενικά δεν επιτρέπονται. Στο νεκροταφείο οι γυναίκες μπορούν να εισέλθουν κάτι όμως που δε συνηθίζεται σε άλλες περιοχές.
Το βάθος του τάφου είναι περίπου στο ύψος της μέσης αν είναι άντρας και στο ύψος του στήθους αν είναι γυναίκα. Το σώμα έχει προσανατολισμό προς τη Μέκκα και τοποθετείται σε πλάγια θέση προς τη δεξιά πλευρά. Με παρουσία του Ιμάμη λέγεται τέσσερις φορές ή φράση: «Ο Θεός είναι μεγάλος». Μετά την πρώτη προσφώνηση της φράσης απαγγέλλεται το εισαγωγικό κεφάλαιο του Κορανίου. Τη δεύτερη προσφώνηση της φράσης ακολουθεί απαγγελία ύμνων για τον Προφήτη. Την τρίτη φορά έχουμε ικεσία - προσευχή για το νεκρό ενώ την τελευταία αναγγελία της φράσης ακολουθεί ικεσία - προσευχή για του παρευρισκόμενους στη νεκρώσιμη τελετή. Άλλη προσευχή λέγεται αν ο ενταφιαζόμενος είναι άντρας και άλλη αν είναι γυναίκα. Σε όλη τη διάρκεια της προσευχής ενταφιασμού (Janaazah) οι παρευρισκόμενοι είναι όρθιοι χωρίς να κάνουν υποκλίσεις (R`uku) ή να προσκυνούν (Sujjood) ενώ ο νεκρός είναι τοποθετημένος οριζόντια ανάμεσα στον ιμάμη και στην κατεύθυνση της προσευχής (Ka`bah). Η τελετή τελειώνει με επίκληση για ειρήνη στον Προφήτη, στο σπίτι του και σε όλους τους πιστούς. Η επίκληση γίνεται δύο φορές. Στις περιπτώσεις που ο ενταφιαζόμενος είναι άθεος ή αυτοκτόνησε δε λέγεται καμιά προσευχή.
Αμέσως μετά ακολουθεί ο ενταφιασμός. Μονός αριθμός συγγενών τοποθετούν το σώμα μέσα στον τάφο και χαλαρώνουν τα υφάσματα, στρέφουν το πρόσωπο προς την Μέκκα και ψιθυρίζοντας για τελευταία φορά στο αυτί: «Δεν υπάρχει άλλος από τον Αλλάχ και Μωάμεθ είναι ο Προφήτης και ο Αγγελιοφόρος Του». Σκεπάζουν τον τάφο με χώμα. Οι παρευρισκόμενοι ρίχνουν τρεις χούφτες χώμα ο καθένας στον τάφο λέγοντας τρεις ξεχωριστές προσευχές για τον θανόντα και την άφεση των αμαρτιών του.
Κοιμητήριο
Το νεκροταφείο που καταγράφηκε και αποτυπώθηκε στα πλαίσια του προγράμματος είναι αυτό του Γενί Μαχαλά ( Yeni Mahalle: Νέα Γειτονιά) στην πόλη της Κομοτηνής. Ο χώρος του νεκροταφείου βρίσκεται στη βόρεια άκρη της πόλης. Χωρίζεται ουσιαστικά σε τρία τμήματα. Υπάρχει ένας μικρός χώρος στην είσοδο όπου βρίσκεται και ένα πολύ μικρό οίκημα ως αποθηκευτικός χώρος. Έπειτα υπάρχει το κυρίως νεκροταφείο με τους τάφους ενώ το τρίτο τμήμα είναι η προέκταση του νεκροταφείου σε περίπτωση που δεν υπάρχει άλλος χώρος για νέους τάφους.
Η έκταση του νεκροταφείου είναι βακούφικη (vakf) δηλαδή θρησκευτική περιουσία και υπάγεται στη Διαχειριστική Επιτροπή Μουσουλμανικής Περιουσίας Κομοτηνής. Για τον συγκεκριμένο χώρο υπάρχει ένας υπεύθυνος φροντίζει για το άνοιγμα και το κλείδωμα του χώρου καθώς και σκάψιμο του τάφου. Ο οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος που θέλει να θαφτεί στο συγκεκριμένο νεκροταφείο αγοράζει τον απαιτούμενο χώρο. Τα έσοδα από αυτές τις αγορές χρησιμοποιούνται τόσο για τη συντήρηση του νεκροταφείου όσο και την αγορά διπλανών χώρων στην προοπτική επέκτασης του. Όπως προαναφέρθηκε ειδικά γραφεία τελετών που να οργανώνουν τις κηδείες ή κάποιες τυχόν εκδηλώσεις που σχετίζονται με αυτές δεν υπάρχουν.
Ο χώρος που βρίσκεται το νεκροταφείο του Γενί Μαχαλά είναι δωρεά και ο τάφος του δωρητή βρίσκεται σε ξεχωριστή θέση από τους υπόλοιπους τάφους. Χωροταξικός σχεδιασμός του νεκροταφείου δεν υπάρχει. Οι τάφοι έχουν προσανατολισμό προς τη Μέκκα. Στο χώρο του νεκροταφείου υπάρχουν φυτεμένα διάφορα δέντρα ενώ τα περισσότερα είναι κυπαρίσσια.
Τάφοι
Ο τύπος του τάφου που συναντάμε σε συντριπτική πλειοψηφία είναι ο εξής: Μετά τη ταφή του νεκρού και αφού ριχτεί νερό εθιμοτυπικά και αφεθούν λουλούδια στην κορυφή του χώματος που το σκεπάζει στο ύψος του κεφαλιού και των άκρων των ποδιών τοποθετούνται πασαλάκια δηλώνοντας τα όρια του. Στη θέση των μικρών πασάλων εκ των υστέρων τοποθετούνται δύο πλάκες. Αυτές μπορεί να είναι μαρμάρινες, τσιμεντένιες ή και απλές πέτρες αναλόγως με την οικονομική κατάσταση της οικογενείας του νεκρού.
Ένα άλλο τύπο τάφου που συναντάμε πολύ πιο σπάνια είναι ο εξής: ο τάφος να περιφράσσεται ολόγυρα με μάρμαρο ή με τσιμέντο έχοντας ένα ορθογώνιο σχήμα και οι πλάκες να τοποθετούνται κανονικά στο κεφάλι και στα πόδια. Μερικές φορές πάνω στον τάφο είναι φυτεμένα λουλούδια ή ακόμη και δέντρα.
Οι πλάκες ξεκινούν με τη φράση «Huvelbaki» ή τη φράση «Allah Bakidir» που σημαίνει ότι «Ο Θεός είναι αιώνιος». Στη συνέχεια αναφέρουν, συνήθως κάποιες ευχές, προσευχές ή μιλούν για τη ματαιότητα της ζωής και στο τέλος αναφέρουν τα στοιχεία του θαμμένου. Σε πολλές περιπτώσεις η μια πλάκα είναι γραμμένη στη σύγχρονη τουρκική γλώσσα και η άλλη πλάκα αναφέρει ακριβώς τα ίδια στοιχεία στην αραβική γραφή. Υπάρχουν και περιπτώσεις που οι πλάκες είναι γραμμένες μόνο με την αραβική γραφή.
Ο ενταφιασμός των νεκρών στο χώρο ξεκίνησε από το βάθος του νεκροταφείου (Βορειοανατολική πλευρά) και συνεχίστηκε πάντα με κατεύθυνση προς τη Μέκκα (δηλαδή προς τη Νοτιοδυτική πλευρά).
Καταγραφή τάφων
Η καταγραφή αφορά τους τάφους που δημιουργήθηκαν μέχρι τις 15 Ιουλίου 2004. Τα πεδία που δημιουργήθηκαν σύμφωνα με τις καταγεγραμμένες πληροφορίες αφορούν τα στοιχεία προσδιορισμού της ταυτότητας του θαμμένου, την αιτία θανάτου, το επάγγελμα, τον τόπο διαμονής, τον τόπο καταγωγής, την ημερομηνία θανάτου, την ηλικία, την ημερομηνία γέννησης. The Turkish words (for example name, location) are registered as they are written but with the English alphabet. Οι τουρκικές λέξεις (π.χ. όνομα, επάγγελμα) καταγράφηκαν όπως είναι γραμμένες αλλά με το αγγλικό αλφάβητο.
Ως προς το πρώτο πεδίο σχετικά με την ταυτότητα του νεκρού αναφέρονται όλα τα στοιχεία που προσδιορίζουν το συγκεκριμένο άτομο όπως ακριβώς είναι γραμμένα στην ταφόπλακα. Έτσι, μπορεί κανείς να διαβάσει σε αυτό το πεδίο το όνομα του νεκρού, το πατρώνυμο, την καταγωγή του (αναφέρεται και σε ξεχωριστό πεδίο), το επάγγελμα του ακόμη και κάποιο παρατσούκλι που είχε. Στους γυναικείους τάφους αναφέρεται το όνομα της καθώς και το όνομα, πατρώνυμο, το επίθετο ακόμη και το επάγγελμα ή και η καταγωγή του συζύγου της. Άλλες φορές αναφέρεται δίπλα στο γυναικείο όνομα το όνομα, το επίθετο, το πατρώνυμο, το επάγγελμα, η καταγωγή του πατέρα της. Δεν λείπουν οι περιπτώσεις που αναφέρονται τα στοιχεία τόσο του πατέρα όσο και του συζύγου. Μερικές φορές δίπλα το γυναικείο όνομα αναφέρονται όλες οι παραπάνω πληροφορίες για τα παιδιά της γυναίκας ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις που δίπλα στο γυναικείο όνομα αναφέρονται ως πληροφορίες προσδιορισμού της τα στοιχεία του γαμπρού της. Πολλές φορές, ειδικά σε μεγάλους ηλικιακά νεκρούς, το επάγγελμα ή η καταγωγή μπορεί ταυτόχρονα να αποτελεί και το επίθετο τους. Έχοντας υπόψη όλα τα παραπάνω διατηρήθηκαν στην καταγραφή αυτούσια όλα αυτά τα στοιχεία προσδιορισμού της ταυτότητας του θαμμένου δίνοντας ταυτόχρονα και μια ενδιαφέρουσα εικόνα της ιδιαιτερότητας που υπάρχει σε σχέση με τα χριστιανικά νεκροταφεία της πόλης. Τα πεδία, λοιπόν, της καταγωγής και του επαγγέλματος συμπληρώνονται όταν αφορούν άμεσα το θαμμένο πρόσωπο.
Οι τάφοι χαρακτηρίζονται ως «άγνωστοι» όταν δεν έχουν καθόλου ταφόπλακες, όταν τα γράμματα πάνω στις ταφόπλακες έχουν φθαρεί, όταν οι ταφόπλακες έχουν καταστραφεί τελείως και όταν αντί για πλάκες υπάρχουν απλές πέτρες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Agelarakis, Kanta, Moody 2000: Agelarakis A., Kanta A., Moody J., Cremation Burial in LM IIIC - Sub Minoan Crete and the Cemetery at Pezoulos Atsipades, Crete.
Aλεξίου 1967: Aλεξίου Στυλ, « Αρχαιότητες και μνημεία Κεντρικής και Ανατολικής Κρήτης», ΑΔ 22 (Β11, Χρονικά) , 480-488
Blackman 1999-2000: Blackman D. J. «Archaeology in Greece 1999-2000», AR 139-140
Boardman 1971: Kurtz, D. C. and Boardman J., Greek Burial Customs, Llondon.
Branigan (ed.) 1998: Branigan K.(ed.) Cemetery and Society in the Aegean Bronze Age, Sheffield Academic Press
Brock 1957: Brock J.K., Fortestsa,
Burkert 1985: Burkert W., Greek Religion, Berkeley
Cavanagh and Mee 1998: Cavanagh W. and Mee Chr., «A Private Place: Death in Prehistoric Greece», Studies in Mditerranean Archaeology, vol. CXXV.
Christou 1998: Christou D., «Cremations in the Western Necropolis of Amathous» in Karageorghis V., Stampolidis N. (eds), Eastern Mediterranean. Cyprus, Dodecanese, Crete 16th -6th c. BC., Proceedings of the International Symposium in Rethymnon 1997, Athens, 207-216.
Coldstream 2003: Coldstream J.N., Geometric Greece. 900-700BC, Rutledge
Daux 1960: Daux G., « Chronique des fouilles et decouvertes archaeologiques en Grece en 1959 », BCH 84, 819-21
Davaras 1973: Davaras Κ., «Cremations in Minoan and Subminoan Crete», Antichita Cretesi, Studi in onore di Doro Levi, Catania, I, 158-167.
Dennis 2001: Dennis G. T., «Death in Byzantium», DOP 55, 1-7
Desborough 1995: Desborough V.R., Oι Ελληνικοί Σκοτεινοί Αιώνες, (μετ. Κόντη), ΑθήναDoumas 1977: Doumas Christos, «Early Bronze Age Burial Habits in the Cyclades», Studies in Mditerranean Archaeology, vol. XLVIII
Evans 1906: Evans A., «The Prehistoric Tombs of Knossos, London
Fedwick 1976: Fedwick P. J., «Death and dying in Byzantine liturgical traditions», Eastern Churches Review 8, 157-161
Forsdyke 1926-7: Forsdyke E.J., «The Mavro Spilio cemetery at Knossos», BSA 28, 243-296
Garfield 1990: Garfield J., The Fallen: a photographic journey through the war cemeteries and memorials of the Great War 1914-18, London
Gerola 1932: Gerola G., Monumenti Veneti nell' isola de Creta, vol. IV, Venezia, μετάφραση Σπανάκης Στ., Βενετικά Μνημεία της Κρήτης (Εκκλησίες), εκδοτική φροντίδα "Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη", Κρήτη 1993
Hacioglu 1992: Hacioglu A., Imamet Rehberi, Κομοτηνή
Hale 1949: Hale J. E., The pastor of burial. A historical synopsis and a commentary, Washington
Hall 1914: Hall E. H., Excavations in Eastern Crete Vrokastro, The Museum of Anthropological Publications, 3, Pennsylvania.
Hallager, McGeorge 1992: Hallager B.R., McGeorge J.P., «Late Minoan III Burials at Chania. The tombs, finds and deceased in odos Palama», SIMA XCIII, Goteborg
Hood 1958-9: Hood S., « A Minoan Shaft-Grave on the slopes opposite the Temple Tomb», BSA 53-54, 281-2
Hood 1958-9: Hood S., «A Minoan Shaft-Grave in the bank with Hogarth΄s Tombs», BSA 53-54, 283-4
Kilavuz, Koten, Cetin, Algul 1988: Kilavuz A. S., Koten A., Cetin O., Algul H., Din kulturu ve ahlak bilgisi, Constantinople (Milli Egitim)
Kurtz, Boardman 1971: Kurtz D., Boardman J., Greek Burial Customs, London.
Kyriakakis 1974: Kyriakakis J., «Byzantine burial customs: Care of the deceased from death to the prothesis», The Greek Orthodox Theological Review 19, 37-72
Lemos 2002: Lemos I., The Protogeometric Aegean. The Archaeology of the Late Eleventh and Tenth Centuries BC, Oxford
Melas 1984: Melas M., «The origins of Aegean cremations», Ανθρωπολογικά 5, 21-34.
Muhly 1992: Muhly J.D.: Μινωικός Λαξευτός τάφος στον Πόρο Ηρακλείου, Αθήνα
Ozcan 1987: Ozcan Μ., Din gorevlisinin el kitabi, Constantinople
Papadakis 1986: Papadakis N., «Excavations, Mochlos: agros M. Katapoti», ΑΔ 41, 227-228.
Pelon 1976: Pelon O., Tholoi, tumuli et cercles funeraires, Paris.
Petrakakos 1905: Petrakakos D., «Die Toten im Recht nach der Lehre und den Normen des orthodoxen morgenlandischen Kirchenrechts und der Gesetzgebung Griechenlands», Leipzig
Popham et. al 1974: Popham et al., «Sellopoulo tombs 3 and 4, two Late Minoan graves near Knossos», BSA 69, 195-257.
Rohde 1966: Rohde E., Psyche: The Cult of Souls and Belief in Immortality Among the Greeks, New York.
Rush 1941: Rush A., Death and Burial in Christian antiquity, Washington
Rutherford 1975: Rutherford R., Psalm 113 (114-115) and Christian burial, Berlin
Rutherford 1980: Rutherford R., The Death of a Christian. The rite of funerals, New York
Sakellarakis 1972: Sakellarakis I, «Mycenean Tafikos Perivolos in Crete» AAA 5, 399-415
Savignoni 1904: Savignoni: ‘Scavi e scoperte nella Necropoli di Phaestos΄, Monumenti antichi XIV, COL. 501-566
Seager 1910: Seager R., Explorations in the island of Pseira, Crete, Philadelphia
Seager 1912: Seager R., Exploration in the island of Mochlos, Boston
Seager 1916: Seager R., The cemetery of Pachyammos, Crete, University of Pensylvania
Soles 1979: Soles J., «The Early Gournia Town», AJA 83, 149-167
Soles 1992: Soles J., The Prepalatial cemeteries at Mochlos and Gournia and the House Tombs of Bronze Age Crete, Hesperia 24 (suppl.), Princeton
Tsipopoulou 1989: Tsipopoulou M., Archaeological survey at Aghia Photia, Siteia, SIMA, Pocketbook 76, Sweden.
Van Effentere 1948: Van Effenterre H., « Mirabello, Necropoles» Etudes Cretoises, VIII, Ecole Francaise D΄ Athenes
Van Effentere 1963: Van Effenterre H., Fouilles executees a Mallia, Etude du site et exploration de necropoles, Paris
Warren και Hankey 1989: Warren P., Hankey V., Aegean Bronze Age Chronology, Bristol.
Watrous 1982: Watrous L.V., «Lasithi, a history of settlement on a highland plain in Crete», Hesperia18 (Supplement), Princeton
Xanthoudides 1914: Xanthoudides St., The Vaulted tombs of Mesara, London
Αγγελομάτη-Τσουγκαράκη 1972: Αγγελομάτη Τσουγκαράκη Ε., Μητρώον Α΄ Νεκροταφείου Αθηνών, Αθήνα
Βλαζάκη 1992: Βλαζάκη Μ., «Αρχαιότητες και μνημεία Δυτικής Κρήτης. Ανασκαφικές Εργασίες», ΑΔ 47, 571-5
Βοκοτοπούλου 1986: Βοκοτοπούλου Ι., Βίτσα: τα νεκροταφεία μιας μολοσσικής κώμης, Αθήνα
Βολανάκης 1987: Βολανάκης Ι., «Τα παλαιοχριστιανικά μνημεία της Κρήτης», Κρητικά Χρονικά, τ. ΚΖ, 235-261
Γεωργίου Β: Γεωργίου Β., Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, τ. 3, σ. 1260, 1277
Γεωργούλης: Γεωργούλης Κ. Δ., «Νεκροί (Θρησκειολογία)», Θ.Η.Ε. 9, Αθήνα, 377-383
Γιαπιτζόγλου 2000: Γιαπιτζόγλου Κ., «Ταφικά μνημεία στη βενετοκρατούμενη Κρήτη, Τα αρκοσόλια», Γ' Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου (περιλήψεις), 111 - 112, Ρέθυμνο
Δαβάρας 1964: Δαβάρας Κ., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ανατολικής Κρήτης», ΑΔ 19 (Χρονικά), 441-6
Δαβάρας 1971: Δαβάρας, K., «ΠΜ Νεκροταφείο Αγίας Φωτιάς Σητείας», AAA 4, 392-97.
Διαμαντής 2002: Διαμαντής Ν., «Επιγραφές από το παλαιοχριστιανικό νεκροταφείο της Κισάμου», ΑΔ 53, Α΄ Μελέται, 313- 330
Εμμανουηλίδης 1989: Εμμανουηλίδης Ν., Το δίκαιο της ταφής στο Βυζάντιο, Αθήνα
Θεμέλης 2000: Θεμέλης Π., Πρωτοβυζανινή Ελεύθερνα, τομέας Ι, Ρέθυμνο
Θεοδωράκης 1961: Θεοδωράκης Γ., «Η Μάχη του Γαλατά», Κρητική Εστία, τ. 9, σ. 456
Θεοδωράκης 1965: Θεοδωράκης Γ., «Τα αποκαλυπτήρια του ηρώου του Γαλατά» Κρητική Εστία, τ. 13, σ. 401
Θεοδώρου 1982: Θεοδώρου Ε., «Λατρευτικές εκδηλώσεις υπέρ των κεκοιμημένων» στις «Αποστολικές Διαταγές», Ο Εφημέριος 31, 259
Ιερά Μητρόπολις Δράμας 2001: Ιερά Μητρόπολις Δράμας, Νεκρώσιμα Τελετουργικά, Εισηγήσεις-Πορίσματα Ιερατικού Συνεδρίου της Ιεράς Μητρόπολης Δράμας, Δράμα
Ιερόθεος 2000, Ιερόθεος, «Η θεολογική άποψη και οι εκκλησιολογικές συνέπειες της καύσεως των νεκρών», Πρακτικά Ημερίδος «Η «Καύση των Νεκρών», Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 3, Αθήνα, 30-40
Καλλίνικος 1914: Καλλίνικος Κ., «Η φροντίς των νεκρών εν τω Χριστιανισμώ», Εκκλησιαστικός Κήρυξ 4, 200-205, 240-245, 280-285, 358-363, 395-399, 491-496
Καλοκύρης 1958: Καλοκύρης Κ., «Ολοκλήρωση της ανασκαφής της βυζαντινής βασιλικής Βυζαρίου Κρήτης», ΠΑΕ, 243-251
Καρπάθιος 2000: Καρπάθιος Στ., Η καύση των νεκρών. Αναφορά στην ψυχολογία του φαινομένου, Πρακτικά Ημερίδος «Η «Καύση των Νεκρών», Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 3, Αθήνα, 87-98
Κεραμόπουλλος 1926: Κεραμοπούλλου Α., «Παλαιαί Χριστιανικαί και Βυζαντιναί ταφαί εν Θήβαις», ΑΔ 10, 124-136
Κονιδάρης 1984: Κονιδάρης, Νομική Θεώρηση των μοναστηριακών τυπικών, Αθήνα
Κονιδάρης 1999: Κουκιάρη Σ., «Η εικόνιση της ταφής των Αρχιερέων καθιστών», Κληρονομιά 31, 113 - 126
Κουκουλές 1939: Κουκουλές Φ., «Τα κατά την ταφήν των βυζαντινών βασιλέων», Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών ΙΕ, Αθήναι, 52-78
Κουκουλές 1940: Κουκουλές Φ., «Βυζαντινών νεκρικά έθιμα», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ. ΙΣ, Αθήναι, 3-80
Κουκουλές 1940: Κουκουλές Φ., «Συμβολή εις την Κρητικήν λαογραφίαν επί Βενετοκρατίας», Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών, τ. Γ, Αθήναι, 25-34
Κουκουλές 1951: Κουκουλές Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ. Δ, Εν Αθήναις
Λιουδάκη 1939: Λιουδάκη Μ., «Η τελευτή στην Κρήτη», Επετηρίς Εταιρείας Κρητικών Σπουδών Β, Αθήναι, 403-427
Λουκάτος 1940: Λουκάτου Δ., «Λαογραφικαί περί τελευτής ενδείξεις παρά Ιωάννη τω Χρυσοστόμω», Επετηρίς Λαογραφικού Αρχείου 2, 30-117
Μorris 1997: Morris I., Ταφικά Τελετουργικά έθιμα και κοινωνική δομή στην κλασική αρχαιότητα, Ηράκλειο
Μακρής 1989: Μακρής Ευ., «Ανίχνευση παλιότερων επιδράσεων στην παλαιοχριστιανική ταφική αρχιτεκτονική και τη νεκρική λατρεία», Πρακτικά Α΄ Διεθνούς Συμποσίου, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Αθήνα, 89-104
Μακρής: Μακρής Σπ., «Νεκρώσιμος Ακολουθία. Κηδεία», Θ.Η.Ε. 9, Αθήνα, 383-385
Μακρής: Μακρής Σπ., «Το ζήτημα της καύσεως των νεκρών», Θ.Η.Ε. 9, Αθήνα, 385-386
Μαντζαρίδου 2000: Μαντζαρίδου Γ., «Η καύση των νεκρών από την άποψη της χριστιανικής ανθρωπολογίας και ηθικής», Πρακτικά Ημερίδος «Η «Καύση των Νεκρών», Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 3, Αθήνα, 100-107
Μαρή, Κυρίμη 2000: Μαρή Μ., Κυρίμη Μ., «Το νεκροταφείο του Ι. Ν. Αγίων Δέκα στο ομώνυμο χωριό της επαρχίας Καινουρίου (Ηρακλείου Κρήτης)», Γ' Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου (περιλήψεις), Ρέθυμνο, 133-135
Μαρίνος 2000: Μαρίνος Α. Η καύση των νεκρών και το σύνταγμα, Πρακτικά Ημερίδος «Η «Καύση των Νεκρών», Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 3, Αθήνα, 42-47
Ματθαιάκης 1973: Ματθαιάκης Τ., Το έργον της Εκκλησίας εις τα κοιμητήρια, Αθήνα
Μαυράκης 1995: Μαυράκης Aλκ., Περιβόλια Ρεθύμνου. Το Συναξάρι του τόπου, Ρέθυμνο, σ.82-84
Μικρόν Ευχολόγιον ή Αγιασματάριον 1999, «Ακολουθία Νεκρώσιμος», ΑΔΕΕ, Αθήνα, 231-267
Μπεκατώρος: Μπεκατώρος Γ. Γ., «Μνημόσυνον (Τάξις Λατρείας)», Θ.Η.Ε. 8, Αθήνα, 1229-1230
Μπλέτσα-Κλάδου 1978: Μπλέτσα-Κλάδου Α., Τα Χανιά έξω από τα τείχη, Χανιά 1978
Μπουρνέλης 2002: Μπουρνέλης Α.Ν., Πατέρων λόγος, Ιερά Μνημόσυνα, Ηράκλειο
Οικονομίδης: Οικονομίδης Δ. Β., ««Μνημόσυνον (Λαογραφία)», Θ.Η.Ε. 8, Αθήνα, 1230-1233
Παζαράς 1988: Παζαράς Θ., Ανάγλυφες σαρκοφάγοι και επιτάφιες πλάκες της μέσης και ύστερης Βυζαντινής περιόδου στην Ελλάδα, Αθήνα
Πάλλας 1937: Πάλλας Δ., «Οι χριστιανικοί καμαρωτοί τάφοι (Καταγωγοί και λατρευτικαί ιδέαι)», ΑΕ , 847-865
Πάλλας 1950-1951: Πάλλας Δ., «Σαλαμινιακά», ΑΕ, 163-181
Παναγοπούλου: Παναγοπούλου Δ., Ίνα μη αδικώμεν τους νεκρούς μας, εκδ. Ε΄, Αθήνα
Παπαδάκης 1986: Παπαδάκης N.: «Ανασκαφικές Εργασίες, Μόχλος. Αγρός Εμμ. Καταπόδη», ΑΔ 41, 227-8.
Παπαδάκης 2002: Παπαδάκη Γ., Βιάννος, Διαχρονική Πορεία από τα βάθη των αιώνων μέχρι σήμερα, Αθήνα
Παπαλεξίου 2004: Πανοσιολογιώτατος Αρχιμ. Κ. Παπαλεξίου Παύλος, Δίπτυχα της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα
Πολίτης 1921: Πολίτη Ν., «Το έθιμον της θραύσεως των αγγείων κατά την κηδείαν», Λαογραφικά Σύμμεικτα Β, εν Αθήναις, 273 - 275
Πολίτης 1931: Πολίτη Ν., «Τα κατά την τελευτήν», Λαογραφικά Σύμμεικτα Γ, εν Αθήναις, 111-113
Προβατάκης 1990: Προβατάκης Θ., Κρήτη: Λαϊκή Τέχνη και Ζωή, Αθήνα
Πρωτόδικος 1860: Πρωτόδικος Ι., Περί της παρ΄ ημίν ταφής μετά σημειώσεων και παραβολών προς την ταφήν των αρχαίων, Αθήναι
Σακελλαράκης 1972: Σακελλαράκης, Γ., 1972: «Μυκηναικός ταφικός περίβολος εις Κρήτην», ΑΑΑ 5, 399-415
Σπανάκης 1984: Στ. Σπανάκης, Η Κρήτη, Ηράκλειο, 1984, p. 264
Σπυριδάκης 1950: Σπυριδάκη Γ. Κ., «Τα κατά την τελευτήν έθιμα των Βυζαντινών εκ των αγιολογικών πηγών», Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών, τ. Κ, Αθήναι, 75-171
Συλλιγαρδάκης 1981: Συλλιγαρδάκης Τ., Ποιμαντορικόν Εγκόλπιον, Ρέθυμνο
Συμεών Θεσσαλονίκης: Συμεών Θεσσαλονίκης, «Περί του τέλους ημών και της ιεράς τάξεως της κηδείας και των κατ΄ έθος υπέρ μνήμης γινομένων», P. G. 155, 669-696
Τραυλός 1993: Τραυλός Ι., Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, Αθήνα
Τreuil, Darcque 1996: Treuil R., Darcque P., Οι πολιτισμοί του Αιγαίου κατά τη Νεολιθική και την Εποχή του Χαλκού, Αθήνα
Τζεδάκης 1971: Τζεδάκης Γ., «Ανασκαφή Αρμένων», ΑΔ 26, 513-6
Τζέρπου 2000: Τζέρπου Δ. Β., Η ακολουθία του Νεκρώσιμου Ευχελαίου κατά τα χειρόγραφα ευχολόγια του 14ου - 16ου αι. Συμβολή στην ιστορία και τη θεολογία της χριστιανικής λατρείας, Αθήνα
Τίγκας 1993: Τίγκα Αν., Η ταφή των νεκρών, Αθήναι
Τρούλης 2000: Τρούλης Μ., Ιερά Μητρόπολις Ρεθύμνου και Αυλοποτάμου: ιστορία-μνημεία-θησαυροί, Ρέθυμνο
Τσιμαγένης: Τσιμαγένης Ι., «Αι ημέραι των νεκρών» Θ.Η.Ε. 9, Αθήνα, 386-388
Φάρος 1981: Φάρου Φ., Το πένθος. Ορθόδοξη, λαογραφική και ψυχολογική θεώρηση του πένθους, Αθήνα
Φουντούλης 1994: Φουντούλης Ι. Μ., Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας, τ.Β΄, Αθήνα ,151-300
Φουντούλης: Φουντούλης Ι. Μ., «Μνημόσυνον», Θ.Η.Ε. 8, Αθήνα, 1226-1229
Φραγκούλη 1995 : Φραγκούλη Α., «Το θέμα του τόπου ενταφιασμού του Γεώργιου Χορτάτζη», Πεπραγμένα Ζ΄ Κρητολογικού Συνεδρίου, τ. Β2, Ρέθυμνο, 729 - 742
Φρέρης 1993: Φρέρης Β., Τα ιστορικά μοναστήρια της Κρήτης: Αρσανίου, Αρκαδίου, Ασωμάτων, Πρεβέζης, Οδηγήτριας, Αθήνα
Φυτράκη 1955: Φυτράκη Α., Λείψανα και τάφοι μαρτύρων κατά τους τρεις πρώτους αιώνες, Αθήναι
Φωτεινού, Επιτροπάκης, Κυρίμη 2000: Φωτεινού Α., Επιτροπάκης Π., Κυρίμη Μ., «Ενεπίγραφες κεραμίδες από το νεκροταφείο του Ι. Ν. Αγίου Ιωάννη στο Ρουκάνι Τεμένους Ηρακλείου», Γ' Συνάντηση Βυζαντινολόγων Ελλάδος και Κύπρου (περιλήψεις), Ρέθυμνο, 155-157
Χατζή-Βαλιάνου 1989: Χατζή-Βαλιάνου Δ. Φαιστός, Αθήνα
Χατζηνικολάου 1999: Χατζηνικολάου Ν., «Το σήμερα, το χθες και το για πάντα της ταφής και της καύσεως των νεκρών. Ταφή ή καύση των νεκρών», Ομιλίες στην ημερίδα με θέμα «Η καύση των νεκρών», Αθήνα
Χατζηνικολάου 2000: Χατζηνικολάου Ν., Το σήμερα, το χθες και το για πάντα της ταφής και της καύσεως των νεκρών, Πρακτικά Ημερίδος «Η «Καύση των Νεκρών», Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη, 3, Αθήνα, 73-85
Χετζογιαννάκη 2002: Χετζογιαννάκη N., Tοπογραφία ταφικών θέσεων σε σχέση με τους οικισμούς της εποχής του Χαλκού στη Κρήτη. Διπλωματική εργασία μεταπτυχιακού διπλώματος, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ρέθυμνο, Κρήτη.
Χριστινάκης 2000: Χριστινάκης Π. Ε., Ταφή ή καύση των νεκρών; Πρακτικά Ημερίδος «Η «Καύση των Νεκρών», Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, Συνοδική Επιτροπή Δογματικών και Νομοκανονικών Ζητημάτων, Ποιμαντική Βιβλιοθήκη 3, Αθήνα, 49-71
Χριστόδουλος 2002: Χριστόδουλος Θ. Στ., «Τα ιερά μνημόσυνα», Λειτουργικά Θέματα, 2, Αθήνα
Ψευδοδιονύσιος Αρεοπαγίτης: Ψευδοδιονυσίου Αρεοπαγίτου, «Περί των επί τοις κεκοιμημένοις τελούμενων», P.G. 3, 552 - 584
Ψιλάκης 1994: Ψιλάκη Ν., Μοναστήρια και Ερημητήρια της Κρήτης, Ηράκλειο
Panagiotakis 2000: Panagiotakis G., Ντοκουμέντα από τη Μάχη και την Αντίσταση της Κρήτης, Ηράκλειο
Stewart 1970: Stewart MGD. G., H Mάχη της Κρήτης, Αθήναι, τ. 2, σ. 392
Vermeule 1983: Vermeule E., Η Ελλάς την Εποχή του Χαλκού, Αθήνα 1983
Vovelle 2000: Vovelle M., Ο θάνατος και η δύση: από το 1300 ως τις μέρες μας, Αθήνα
